Ηταν 23 Μαρτίου, όταν πριν από τέσσερα χρόνια η απειλή του καλπάζοντος COVID-19 υποχρέωνε την κυβέρνηση να επιβάλει, από τις 6 το πρωί, ένα πολύ σκληρό, πρωτόγνωρο για τα ελληνικά δεδομένα lockdown, με δρακόντειους περιορισμούς στις μετακινήσεις των πολιτών σε ολόκληρη την επικράτεια και την οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα συνακόλουθα να παραλύουν. Οι εικόνες απίστευτες με βάση το άκαμπτο αλλά σωτήριο δόγμα «Μένουμε ασφαλείς». Ερημοι δρόμοι, κλειστή αγορά, καταστήματα, εργοστάσια, σχολεία, γήπεδα, έλεγχοι, πρόστιμα, Πάσχα με κλειστούς ναούς. Με τη χώρα κάθε απόγευμα να κρέμεται από τα χείλη του Σωτήρη Τσιόδρα, μάσκες προστασίας, αντισηπτικά, τεστ, αποστάσεις, προφυλάξεις, νέες συνήθειες, αλλά και κανόνες, χωρίς φιλιά, εναγκαλισμούς και χειραψίες ακόμα, συμβουλές των ειδικών, όμως και «κηρύγματα» άσχετων

Οι κλάδοι που επλήγησαν

Η πανδημία, ωστόσο, έχει αφήσει το ισχυρό αποτύπωμά της και στην οικονομία, αλλά και στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Παντού – όχι μόνο στην Ελλάδα. Στην οικονομία οι περιορισμοί οδήγησαν σε σφοδρή παγκόσμια ύφεση, από την οποία όλες οι χώρες συνήλθαν, αλλά με διαφορετική ταχύτητα και προοπτικές ανάκαμψης και επαναφοράς στην κανονικότητα. Εμπόριο, εστίαση, τουρισμός, ψυχαγωγία, μεταφορές επλήγησαν περισσότερο και η επιστροφή στην ομαλότητα ήταν επίπονη, αφήνοντας πίσω της και λουκέτα. Ενώ στη δεδομένη αναταραχή της εφοδιαστικής αλυσίδας ήρθε να «κουμπώσει» η ενεργειακή κρίση, με την έκρηξη των πληθωριστικών πιέσεων και της ακρίβειας να ακολουθούν. Ενός κακού μύρια έπονται.

Η αλήθεια είναι ότι στην οικονομία η Ελλάδα αποδείχτηκε όχι μόνο απρόσμενα ανθεκτική, αλλά και ικανή να αντιμετωπίσει με επιτυχία τις αλλεπάλληλες μετα-πανδημικές κρίσεις που στη συνέχεια την έπληξαν, ενεργειακή, πληθωριστική και επιτοκιακή. Με την οικονομία της, μια τριετία μετά, να εξακολουθεί να υπεραποδίδει. Βοηθήθηκε καίρια από την Ευρώπη. Η ΕΚΤ χαλάρωσε τα λουριά, ενώ προέκυψε και το Ταμείο Ανάκαμψης, όπως και μια πανευρωπαϊκή πολιτική για τους εμβολιασμούς. Οπου κάποιοι μύθοι περί ανυπέρβλητων ορίων στις δημόσιες δαπάνες καταρρίφθηκαν, καθώς μπροστά σε μια τέτοια κρίση υπήρξαν τόσο η βούληση όσο και τα μέσα να ξεπεραστούν.

Γενικότερα η πανδημία διαμόρφωσε ένα διαφορετικό τοπίο στη λειτουργία της οικονομίας. Κράτος, επιχειρήσεις και εργαζόμενοι αναγκάστηκαν να αναδιοργανωθούν και να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Από την άλλη, σήμερα, ένα χρόνο μετά και την επίσημη λήξη συναγερμού από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για τον COVID-19, πολλά έχουν αλλάξει στις συνήθειες και τις συμπεριφορές των ανθρώπων, ακόμη και στον ψυχισμό τους.

Η τηλεργασία

Τον Μάρτιο του 2020 μαζί με την καραντίνα μάς «συστήθηκαν» παράλληλα η τηλεργασία και η τηλεκπαίδευση. Απότομα αλλά και υποχρεωτικά, ως μόνη εκδοχή να συνεχιστεί η καθημερινότητα κόντρα στους περιορισμούς της πανδημίας. Και χωρίς να υπάρχει περίοδος προσαρμογής για κανέναν. Η τηλεργασία ξεκίνησε στην Ελλάδα με τη συντριπτική πλειονότητα των εργαζομένων να μην έχει την παραμικρή προηγούμενη εμπειρία, την ώρα που περίπου το μισό εργασιακό δυναμικό και κυρίως οι γυναίκες χρειάστηκε να τηλεργαστούν, όπως έδειξαν τα στοιχεία έρευνας του Πανεπιστημίου της Δυτικής Αττικής (ΠΑΔΑ), που συλλέχθηκαν από όλη τη χώρα, όλες τις ηλικίες, εθνικότητες, εκπαιδευτικά επίπεδα, επαγγελματικές κατηγορίες και θρησκευτικά δόγματα.

Μόνο ένας στους έξι (17%) Ελληνες είχε εμπειρία τηλεργασίας προ πανδημίας. Λίγο μεγαλύτερη οι άνδρες και οι κάτοικοι των μικρών πόλεων, κυρίως υψηλού μορφωτικού επιπέδου, ελεύθεροι επαγγελματίες και αυτοαπασχολούμενοι. Ενα σχεδόν 20% (19,7%) είχε μια μικρή εμπειρία και το 63,2%, καμία επαφή. Η πανδημία υποχρέωσε το 45,8% των εργαζομένων να εργαστεί συστηματικά εξ αποστάσεως, ένα 22,2% περιοδικά, άθροισμα 68%, ενώ ένα 32% δεν χρειάστηκε ή δεν μπόρεσε να τηλεργαστεί. Μετά την οξεία φάση της περιπέτειας, οι μισοί εργαζόμενοι δηλώνουν, όμως, ότι προτιμούν τον παραδοσιακό τρόπο εργασίας, της παρουσίας στο γραφείο.

Απευθυνόμενος στους Αμερικανούς επιχειρηματίες μέσω άρθρου του στο «Forbes», ο εκ των πλέον ειδικών να συστήσει αποτελεσματικές εργασιακές συνθήκες, διευθύνων σύμβουλος της National Society of Leadership and Success (NSLS) Neil Khaund τούς προτρέπει να υιοθετήσουν περαιτέρω την τηλεργασία. Γιατί; «Οταν οι υπάλληλοί σας αισθάνονται ότι έχουν περισσότερο τον έλεγχο, είναι πιο ικανοί να διατηρούν καλή ψυχική υγεία. Καλή ψυχική υγεία και αυξημένη παραγωγικότητα ίσον μείωση του λειτουργικού κόστους της επιχείρησής σας».

Η τηλεκπαίδευση

Μέχρι την πανδημία η τηλεκπαίδευση ήταν έννοια άγνωστη στην Ελλάδα. Η ανάγκη την έκανε να προχωρήσει με άλματα. Για δυο μεγάλες περιόδους, ολόκληρη η εκπαιδευτική διαδικασία εξελίχθηκε χωρίς φυσική παρουσία. Ωστόσο, μόνο για ειδικές συνθήκες προσφέρεται, καθώς δεν μπορεί να υποκαταστήσει ικανοποιητικά τη φυσική σχέση εκπαιδευτικού – εκπαιδευόμενου.

Η τηλεκπαίδευση ενδείκνυται ως λύση σε έκτακτες συνθήκες, όπως όταν οι σχολές κλείνουν εξαιτίας καταλήψεων, ενώ διευκολύνει ως προσθετική διαδικασία και την παρακολούθηση των μαθημάτων από εργαζόμενους φοιτητές, την υποβολή εργασιών κ.λπ. Πάντως, το ποσοστό μαθητών και φοιτητών που τη θεωρούν εξίσου αποδοτική με τη διά ζώσης εκπαίδευση είναι μονοψήφιο.

Το κράτος

Αυτός που άλλαξε στην κυριολεξία πρόσωπο και επίπεδο είναι ο «μεγάλος ασθενής» της χώρας. Το ελληνικό κράτος. Αν και κάποια σημαντικά πράγματα για το αναγκαίο ψηφιακό άλμα είχαν ήδη δρομολογηθεί μετά την πολιτική αλλαγή του Ιουλίου του 2019, η έλευση της πανδημίας εκτόξευσε τις ταχύτητες, αλλάζοντας ολοκληρωτικά το τοπίο. Το Δημόσιο έκανε τη δική του επανάσταση – και μάλιστα πολυεπίπεδη. Περιορίζοντας δραστικά τις συναλλαγές στις υπηρεσίες, βάζοντας σχεδόν απαγορευτικό λόγω των έκτακτων υγειονομικών συνθηκών, δημιούργησε πεδίο δόξης λαμπρό για τη διευκόλυνση της εξυπηρέτησης των πολιτών, απαλλάσσοντάς τους από αδιανόητη γραφειοκρατική ταλαιπωρία, ωθώντας και τους ίδιους να επιμορφωθούν στις ψηφιακές συναλλαγές, εξοικονομώντας τεράστιους πόρους και προσωπικό, θυμίζοντας επιτέλους ευρωπαϊκό κράτος.

Αρκεί ένα μόνο στοιχείο. Στο 12μηνο του 2023, τα συστήματα του Δημοσίου είτε παρείχαν ψηφιακές υπηρεσίες προς τους πολίτες, είτε «μίλησαν μεταξύ τους» 1,453 δισ. φορές, όταν το 2019 αυτό συνέβη μόλις 34,68 εκατομμύρια φορές. Τα σχόλια περιττεύουν. Παράλληλα, το 51% των επιχειρήσεων ξεκίνησε ή αύξησε τη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών. Καταγράφηκε, βεβαίως, μεγάλο χάσμα στην ψηφιοποίηση μεταξύ πολύ μικρών και μεγάλων επιχειρήσεων. Πάνω από το 71% των μεγάλων επιχειρήσεων στην Ελλάδα αύξησαν τη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών σε σύγκριση με το 48% των μικρών.

Η αγορά

Η πανδημία επέδρασε ως καταλύτης και στην καταναλωτική συμπεριφορά των Ελλήνων. Οι πολίτες έκαναν στροφή στο πλαστικό χρήμα στις συναλλαγές τους. Αποφεύγοντας τα μετρητά, καθώς στην έκρηξη του COVID-19 κάθε τέτοια συναλλαγή θεωρούνταν «ύποπτη» και απαιτούσε μετά αντισηπτικό, οι 6 στους 10 Ελληνες πληρώνουν πλέον με κάρτες, ακόμα και σε μικρής αξίας συναλλαγές, με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να αποτιμά στο 41% του συνόλου τις ηλεκτρονικές συναλλαγές το 2022, έναντι 28% το 2019.

Και το γεγονός ότι το μερίδιο των διαδικτυακών πληρωμών στις μη επαναλαμβανόμενες πληρωμές των καταναλωτών αυξήθηκε από 6% το 2019 σε 17% το 2022, με επίκεντρο τις αγορές τροφίμων και καθημερινών προμηθειών από σούπερ μάρκετ και εστιατόρια δείχνει του λόγου το αληθές για την επιρροή της πανδημίας. Οι Ελληνες αύξησαν τα διαδικτυακά ψώνια τους, σε μια ευρεία γκάμα αγαθών και υπηρεσιών, μέχρι και για φάρμακα. Δεν είναι μόνο το χαμηλότερο κόστος. Είναι και η αποφυγή της επίσκεψης στο φυσικό κατάστημα ως νοοτροπία που εδραιώθηκε, με την πανδημία να έχει παίξει τον ρόλο της.

Το ΙΟΒΕ μέτρησε τον αριθμό των συναλλαγών με κάρτες σε 1,7 δισεκατομμύρια το 2022 από 1,2 δισ. το 2020, επί εποχής COVID-19. Υπηρεσίες διατροφής, κοινής ωφέλειας και μεταφορικές αύξησαν τις διαδικτυακές συναλλαγές τους σε σχέση με το 2019 έως και 8 φορές.

Ψυχολογία

Το σοκ της πανδημίας επέδρασε και στον ψυχισμό των ανθρώπων. Στην οξύτερη φάση της, αυτή των πρώτων 20 μηνών, σε έρευνα της Focus Bari το 56% δήλωνε ασταθή διάθεση και πολλά σκαμπανεβάσματα και 12% απολύτως κακή ψυχολογία. Με άγχος, μελαγχολία, μοναξιά, ακόμα και απόγνωση. Το 58% ανέφερε ότι η κοινωνικότητά τους επιδεινώθηκε σε σχέση με την προ COVID εποχή και μόλις 7% ότι βελτιώθηκε. Ο εγκλεισμός και σε πολλές περιπτώσεις «ιδρυματισμός» στιγμάτισε την πρώτη περίοδο. Με αποφυγή εξόδων από το σπίτι για διασκέδαση σε φιλικά ή συγγενικά σπίτια ή για κοινωνικές συναντήσεις σε εστιατόρια, καφέ κ.λπ. με εξαίρεση τις πιο νεαρές ηλικίες.

Στην πορεία αυτά σταδιακά υποχώρησαν και τελικά ανατράπηκαν. Η υποχώρηση του ιού, συνακόλουθα του φόβου, επέδρασε αποφασιστικά. Δεν γυρίσαμε, όμως, πλήρως στα παλιά. Κάποια επιφυλακτικότητα παραμένει στις κοινωνικές συμπεριφορές. Εμειναν βεβαίως και κάποια καλά. Κάποιες νέες καλές συνήθειες που υιοθέτησαν πολλοί κατά την πανδημία: καλύτερη διατροφή, περισσότερες ενέργειες προστασίας/πρόληψης της υγείας, καθημερινή άσκηση, όπως περπάτημα ή τρέξιμο, περισσότερος/καλύτερος ύπνος.

Ο COVID-19 έχει αφήσει πίσω του, μέχρι τώρα, πάνω από 7 εκατομμύρια νεκρούς παγκοσμίως – στην Ελλάδα σχεδόν 39.000. Μια πόλη, δηλαδή, σαν την Καρδίτσα. Με τους αριθμούς και τους ρυθμούς πλέον καθηλωμένους.

Οι επιπτώσεις

Πριν από λίγες ημέρες το επιστημονικό περιοδικό «Lancet» δημοσίευσε μελέτη η οποία πιστοποιεί απότομη μείωση του μέσου προσδόκιμου ζωής, κατά 1,6 έτος το 2020 και το 2021, στο 84% 200 χωρών που εξετάστηκαν στην κορύφωση της πανδημίας του κορωνοϊού. Κατάσταση που εκτιμάται πως θα είναι διαφορετική στη μελέτη της διετίας 2022-23. Μένει πια το πιο σπουδαίο ερώτημα: Θα είμαστε έτοιμοι για την επόμενη πανδημία, όταν και όποτε χρειαστεί; Τον περασμένο Νοέμβριο, το Συμβούλιο Παρακολούθησης Παγκόσμιας Ετοιμότητας, σε έκθεσή του, προειδοποίησε ότι η παγκόσμια ικανότητα αντιμετώπισης μιας πιθανής νέας πανδημίας παραμένει ανεπαρκής.

Θα κερδίσουμε λοιπόν και το νέο στοίχημα, εφόσον χρειαστεί; Στην Ελλάδα, η αλήθεια είναι ότι οι υποδομές έχουν βελτιωθεί ριζικά. Οι δαπάνες για την υγεία έχουν αυξηθεί, έστω και χαμηλότερες από τον μέσο όρο της Ε.Ε., οι διαθέσιμες κλίνες ΜΕΘ είναι τετραψήφιες, τεχνικά λειτουργούν 657 εμβολιαστικά κέντρα σε όλη τη χώρα, έστω και αν η προσέλευση μειώθηκε, η πρόληψη είναι καθοριστική για τις αντοχές του συστήματος. Κυρίως, όμως, έχει ωριμάσει στη συνείδηση των πολιτών ότι ο COVID-19 ή ο «διάδοχός» του δεν είναι ανίκητοι. Επιστήμη, εμπιστοσύνη, αλληλεγγύη, κοινωνική ωριμότητα συνθέτουν την απάντηση…