Ο μεγαλύτερος και διασημότερος ρήτορας της αρχαίας Ελλάδας ήταν ο Δημοσθένης που έμεινε στην ιστορία και ως πολιτικός που αντιπαρατέθηκε έντονα με τον Φίλιππο Β’ της Μακεδονίας

Τα χρόνια του Δημοσθένη

Ο Δημοσθένης γεννήθηκε το 384 π.Χ. στον Δήμο Παιανίας στα Μεσόγεια της Αττικής. Ο πατέρας του ονομαζόταν επίσης Δημοσθένης και ήταν ευκατάστατος ιδιοκτήτης δύο εργαστηρίων. Στο ένα, όπου κατασκευάζονταν ξίφη και μαχαίρια απασχολούνταν υπό την επιστασία του απελεύθερου Μιλύα τριάντα δούλοι, ενώ στο δεύτερο εργάζονταν είκοσι δούλοι και κατασκευάζονταν κρεβάτια και καθίσματα. Η μητέρα του Δημοσθένη ήταν η Κλεοβούλη, κόρη του Αθηναίου Γύλωνα, ο οποίος είχε κατηγορηθεί στα τέλη του Πελοποννησιακού Πολέμου για πολιτικό αδίκημα και αναγκάστηκε να φύγει για την Ταυρική Χερσόννησο (Κριμαία). Εκεί ασχολήθηκε με το σιτεμπόριο και πλούτισε. Παντρεύτηκε μια γυναίκα από την περιοχή αυτή. Ο Αισχίνης και άλλοι αντίπαλοί του κατηγόρησαν τον Δημοσθένη ότι η γιαγιά του ήταν σκυθικής καταγωγής. Επρόκειτο βέβαια για υπερβολή, καθώς η μητέρα του Δημοσθένη ήταν Ελληνίδα που είχε γεννηθεί στη Σκυθία. Το 377 π.Χ., όταν ο Δημοσθένης ήταν επτά χρονών, ο πατέρας του πέθανε αφήνοντας τα δύο παιδιά του (ο Δημοσθένης είχε και μια μικρότερη κατά δύο χρόνια αδερφή) ορφανά. Με τη διαθήκη του όρισε επιτρόπους των δύο ορφανών του δύο ανιψιούς του, τον Άφοβο και τον Δημοφώντα και τον παιδικό του φίλο Θηριππίδη. Η περιουσία που άφησε ο πατέρας του Δημοσθένη ήταν 15 τάλαντα. Όταν όμως ενηλικιώθηκε ο μεγάλος ρήτορας (366 π.Χ.), από την κακή διαχείριση των επιτρόπων, βρήκε μόνο ένα ποσό 70 μνων (1 τάλαντο= 60 μνες). Η επίτροποί του παραμέλησαν την ανατροφή και την εκπαίδευση του. Μάλιστα, ο Θηριππίδης, που ήταν υπεύθυνος για την μόρφωσή του, δεν πλήρωνε ούτε τους παιδαγωγούς του. Για τον λόγο αυτό ο Δημοσθένης δεν εξάσκησε το σώμα του και ήταν καχεκτικός και φιλάσθενος. Από μικρός όμως έδειξε την έμφυτη κλίση του προς την πολιτική ρητορεία. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι παιδί ακόμα, παρακολούθησε μια δίκη στην οποία αγόρευε ο μεγάλος ρήτορας Καλλίστρατος.

Πώς ο Δημοσθένης ξεπέρασε τις αδυναμίες του;- Ποιοι ήταν οι δάσκαλοί του;

Ο Δημοσθένης έκανε πολλές προσπάθειες να υπερνικήσει τις σωματικές και ψυχικές του ελλείψεις, που εμπόδιζαν την πρόοδό του στη ρητορική. Για να κατανικήσει τον τραυλισμό του έβαζε στο στόμα του μικρά χαλίκια. Για να συνηθίσει να μιλά μπροστά σε θορυβώδες πλήθος, ασκούνταν στην απαγγελία αδιάκοπου ρητορικού λόγου μπροστά σε θαλάσσια κύματα που έσκαγαν στην ακτή. Για να αποκτήσει σωστή σωματική στάση απέναντι στο ακροατήριο, έλεγχε τις κινήσεις του με τη βοήθεια ενός κατόπτρου που τοποθετούσε μπροστά του.

Για τους δασκάλους του Δημοσθένη υπάρχουν κάποιες πληροφορίες, που μάλλον δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, όπως ότι ήταν μαθητής του Πλάτωνα στην Ακαδημία και του Ισοκράτη. Σίγουρα όμως, ο Δημοσθένης ήταν θαυμαστής και μελετητής του Θουκυδίδη. Λέγεται ότι (Λουκιανός), είχε αντιγράψει οκτώ φορές (!) το κείμενο του έργου του Θουκυδίδη για να το αποστηθίσει! Εκείνος όμως που άσκησε μεγάλη επιρροή στον Δημοσθένη ο ρήτορας Ισαίος (424π.Χ.-340 π.Χ.), ειδικός σε ζητήματα κληρονομικού δικαίου. Με τον Ισαίο ως «νομικό σύμβουλο» ο Δημοσθένης προετοίμασε για τρία χρόνια τον δικαστικό αγώνα εναντίον των επιτρόπων του.

Ο νόμος υποχρέωνε τον Δημοσθένη να υποστηρίξει ο ίδιος την υπόθεσή του στο δικαστήριο. Με τους λόγους του «Περί Αφόβου Επιτροπής» (α’ και β’) και «Προς Άφοβον ψευδομαρτυριών» κέρδισε τη δίκη και κατάφερε να ανακτήσει ένα μέρος της περιουσίας του. Έτσι, το 363 π.Χ. μπορούσε να αναλάβει ως φορολογική υποχρέωση τη δημόσια υπηρεσία της τριηραρχίας. Το ίδιο έκανε εθελοντικά άλλες δύο φορές, το 359 π.Χ. και το 357 π.Χ. Ο δικαστικός αγώνας του Ισοκράτη τον βοήθησε πολλαπλά. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι μελέτησε εξονυχιστικά τα συγγράμματα του Ισοκράτη, του Αλκιδάμαντα και άλλων ρητοροδιδασκάλων. Ο διάσημος, τότε, ηθοποιός Σάτυρος του δίδαξε την τέχνη της απαγγελίας και της υποκριτικής. Και όπως γράφει ο Πλούταρχος, ο Εύνομος ο Θριάσιος που διέκρινε στον λόγο του Δημοσθένη ομοιότητες με αυτόν του Περικλή, τον καθοδήγησε πώς να αντιμετωπίζει τον θορυβώδη όχλο.

Έτσι ο Δημοσθένης αποφάσισε να εργαστεί ως λογογράφος, να γράφει δηλαδή κατά παραγγελία δικανικούς λόγους. Το 359 π.Χ. έγραψε τον λόγο «Περί του στεφάνου της τριηραρχίας», το 355 π.Χ. τον λόγο «Κατ’ Ανδροτίωνος», το ίδιο έτος τον λόγο του «Προς Λεπτίνην», το 354 π.Χ. τον «Κατά Τιμοκράτους» λόγο του, ενώ το ίδιο έτος έκανε επίσημα την εμφάνισή του στην πολιτική σκηνή με τον λόγο του «Περί συμμοριών», τον οποίο εκφώνησε ο ίδιος. Από τότε αφιέρωσε όλες τις δραστηριότητες του στην πολιτική του σταδιοδρομία. Δεν εγκατέλειψε όμως τη λογογραφία. Ο Αισχίνης τον κατηγόρησε το 345 π.Χ. ότι έγραφε λόγους για άλλους και ότι είχε και μαθητές. Πάντως το 343 π.Χ. φαίνεται ότι ο Δημοσθένης έπαψε να ασχολείται με τη λογογραφία.

Οι πολιτικές τοποθετήσεις του Δημοσθένη

Από τους λόγους του Δημοσθένη προκύπτει ότι το 455-454 π.Χ. είχε ταχθεί με το μέρος του Εύβουλου, ο οποίος αφού πέτυχε τον τερματισμό του συμμαχικού πολέμου των Αθηναίων κατά των Ροδίων, των Χίων και των Σαμίων, έβαλε σαν στόχο την οικονομική ανάκαμψη της Αθήνας. Με άλλους λόγους του ο Δημοσθένης συμβούλεψε τους Αθηναίους να δώσουν βοήθεια στους Αρκάδες που δέχονταν επιθέσεις από τους Σπαρτιάτες και στους δημοκρατικούς της Ρόδου που καταπιέζονταν από τους ολιγαρχικούς με τη στήριξη του βασιλιά της Καρίας Μαυσώλου. Επίσης, θεωρούσε ότι δεν υπήρχε περίπτωση να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδας ο Πέρσης βασιλιάς Αρταξέρξης Γ’ ο Ώχος, όπως διαδιδόταν. Στον λόγο του «Περί Ροδίων ελευθερίας» (352 π.Χ.) διατύπωσε για πρώτη φορά την άποψη, στην οποία έμεινε πιστός μέχρι το τέλος, ότι οι Αθηναίοι όφειλαν να είναι «κοινοί προστάται της πάντων ελευθερίας».

Ο Δημοσθένης εναντίον του Φιλίππου Β’

Περισσότερο απ’ όλα όμως, ο Δημοσθένης έμεινε στην ιστορία για την αντιμακεδονική του στάση και τους πύρινους λόγους του εναντίον του Φιλίππου Β’, τον πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Δεν είχε όμως αυτή τη στάση από την αρχή. Το 357 π.Χ. οι Μακεδόνες κατέλαβαν την Αμφίπολη, που ανήκε στους Αθηναίους. Ο Δημοσθένης όμως, θεωρούσε ότι βασικός εχθρός των Αθηναίων ήταν ο Κερσοβλέπτης, βασιλιάς των Θρακών, όπως φαίνεται στον λόγο του «Κατά Αριστοκράτους». Η στροφή του Δημοσθένη κατά του Φίλιππου έγινε το 352 π.Χ., όταν οι Μακεδόνες έφτασαν στα στενά των Θερμοπύλων. Τότε ο Δημοσθένης εκφώνησε τον πρώτο από τους τέσσερις «Φιλιππικούς» λόγους του, παροτρύνοντας τους Αθηναίους να οργανώσουν ναυτικές και χερσαίες δυνάμεις για να αντιμετωπίσουν τον Φίλιππο, που δεν ήταν ακαταμάχητος. Οι προτάσεις του δεν έγιναν δεκτές, βρήκε όμως την ευκαιρία να τις επαναλάβει το 349 π.Χ., όταν οι Χαλκιδείς ζήτησαν βοήθεια από την Αθήνα για να αντιμετωπίσουν τον Φίλιππο στην Όλυνθο της Χαλκιδικής. Για τον σκοπό αυτό εκφώνησε τους τρεις «Ολυνθιακούς» λόγους του. Ωστόσο, ο Δημοσθένης συμμετείχε ενεργά στη σύναψη της Φιλοκρατείου Ειρήνης (346 π.Χ.), καθώς θεωρούσε ότι δεν ωφελούσε η συνέχιση του πολέμου. Μαζί τους στη Μακεδονία είχε μεταβεί και ο φιλομακεδόνας πολιτικός του αντίπαλος Αισχίνης. Καθώς απέστρεφε η αντιπροσωπεία στην Αθήνα, πληροφορήθηκε ότι οι Μακεδόνες πέρασαν τις Θερμοπύλες και επιτέθηκαν εναντίον των Φωκαέων συμμάχων τους. Ο Δημοσθένης επανέλαβε την αντιφιλιππική ρητορική του, ενώ στον λόγο του «Περί παραπρεσβείας» (343 π.Χ.) κατηγόρησε τον Αισχίνη ότι δωροδοκήθηκε από τον Φίλιππο. Ο Αισχίνης, με διαφορά λίγων ψήφων, δεν καταδικάστηκε. Από το 342 π.Χ. φάνηκε ότι οι διαφορές Αθηναίων και Μακεδόνων ήταν αγεφύρωτες. Με μια σειρά από λόγους που εκφώνησε ο Δημοσθένης προσπαθούσε να συσπειρώσει τους υπόλοιπους Έλληνες εναντίον των Μακεδόνων.

Η μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.)- Οι κατηγορίες εναντίον του Δημοσθένη

Μοιραία, Αθηναίοι και Μακεδόνες ήρθαν σε αποφασιστικής σημασίας σύγκρουση. Η καθοριστική μάχη έγινε το 338 π.Χ. στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας (δείτε σχετικό άρθρο μας στις 08/05/2023). Οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους (Θηβαίοι και άλλοι) ηττήθηκαν από τις δυνάμεις του Φιλίππου. Στη μάχη αυτή έδειξε δείγματα της στρατιωτικής του ιδιοφυίας, ο 18χρονος τότε, Μέγας Αλέξανδρος. Ο Δημοσθένης πήρε μέρος στη μάχη. Οι αντίπαλοί του βρήκαν τότε την ευκαιρία να κατηγορήσουν για δειλία τον Δημοσθένη.

O Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Δημοσθένης αποχώρησε «ρίψας τα όπλα». Οι ρήτορες του φιλομακεδονικού κόμματος της αντιπολίτευσης προσπάθησαν να ρίξουν στον Δημοσθένη την ευθύνη για την ήττα στη Χαιρώνεια. Αλλά ο Δήμος των Αθηναίων είχε τυφλή εμπιστοσύνη στο Δημοσθένη και μάλιστα του ανέθεσε να εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο για τους πεσόντες στη μάχη της Χαιρώνειας, ενώ η Πανδιονίς φυλή στην οποία ανήκε του ανέθεσε το έργο της επισκευής των τειχών της πόλης. Ο Δημοσθένης ανέλαβε το έργο και έδειξε τόση επιμέλεια, ώστε το 336 π.Χ. ο Δήμος αποφάσισε να τον τιμήσει με χρυσό στέφανο.

 

Μετά τον θάνατο του Φίλιππου Β’

Το 336 π.Χ. δολοφονήθηκε ο Φίλιππος Β’ και στον θρόνο ανέβηκε ο 20χρονος γιος του Αλέξανδρος. Ο Δημοσθένης προσπάθησε να κινητοποιήσει τους Αθηναίους κατά των Μακεδόνων. Ο Αλέξανδρος όμως παρενέβη ταχύτατα και κατέλαβε τη Θήβα. Απαίτησε μάλιστα να παραδοθούν σ’ αυτόν ο Δημοσθένης, ο Υπερείδης και άλλοι αντιμακεδόνες ρήτορες. Με παρέμβαση όμως του οπαδού της μακεδονικής παράταξης, Δημάδη, ο Αλέξανδρος δεν επέμεινε. Έτσι ο Δημοσθένης γύρισε στην Αθήνα και συνέχισε τη δράση του. Το 330 π.Χ. ο Αισχίνης θεώρησε σκόπιμο να κατηγορήσει τον Κτησιφώντα για την πρόταση που είχε κάνει για τον Δημοσθένη μετά τη μάχη της Χαιρώνειας. Ο μεγάλος ρήτορας ανέλαβε την υπεράσπιση του κατηγορουμένου εκφωνώντας τον σπουδαιότερο ίσως λόγο του «Υπέρ Κτησιφώντος περί στεφάνου». Ο εξαίρετος ρήτορας Αισχίνης εκφώνησε τον «Κατά Κτησιφώντος». Το δικαστήριο δικαίωσε τον Δημοσθένη. Ο Αισχίνης δεν έλαβε ούτε το 1/5 των ψήφων. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα. Αρχικά πήγε στην Έφεσο όπου εργάστηκε ως δάσκαλος της ρητορικής και στη συνέχεια στη Ρόδο και τη Σάμο. Ο Δημοσθένης έμεινε πλέον κυρίαρχος της πολιτικής ζωής στην Αθήνα και αναδείχθηκε «επιστάτης των πραγμάτων».

Η κατηγορία για δωροδοκία του Δημοσθένη

Το 324 π.Χ. ο Άρπαλος, ο θησαυροφύλακας του Αλέξανδρου σφετερίστηκε 5.000 τάλαντα από τον δημόσιο θησαυρό και κατέφυγε στην Αθήνα ζητώντας πολιτικό άσυλο. Με πρόταση του Δημοσθένη έγινε δεκτός και τα χρήματα κατατέθηκαν στην Ακρόπολη και ο Άρπαλος τέθηκε υπό κράτηση. Σε λίγο ο Άρπαλος δραπέτευσε και διαπιστώθηκε ότι είχε πάρει μαζί του περίπου 2.500 τάλαντα. Ο Δημοσθένης κατηγορήθηκε ότι εμπλεκόταν στην υπεξαίρεση. Δικάστηκε και υποχρεώθηκε να καταβάλει 50 τάλαντα ως αποζημίωση. Επειδή δεν μπορούσε να πληρώσει αυτό το ποσό όμως, φυλακίστηκε. Απέδρασε πάντως και κατέφυγε στην Αίγινα κι από εκεί στην Τροιζήνα. Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος πέθανε τον Ιούνιο του 323 π.Χ., οι Αθηναίοι θεώρησαν τον θάνατό του ως απελευθέρωση και επέτρεψαν σε όλους τους εξόριστους να γυρίσουν στην πόλη. Ο Δημοσθένης επέστρεψε θριαμβευτικά. Κατά την άνοδό του από τον Πειραιά ο λαός τον υποδέχθηκε με ενθουσιασμό και ο Δήμος τον απάλλαξε από την οφειλή των 50 ταλάντων.

Το τραγικό τέλος του Δημοσθένη

Όμως οι Μακεδόνες επέστρεψαν. Μετά τον Λαμιακό Πόλεμο (322 π.Χ.) όπου οι Αθηναίοι ηττήθηκαν ξανά, ο Αντίπατρος και ο Κρατερός έγιναν κύριοι της Αθήνας. Ο Δημοσθένης για να αποφύγει τη σύλληψη κατέφυγε στον ναό του Ποσειδώνα στην Καλαύρεια, τον σημερινό Πόρο. Ο διοικητής της μακεδονικής φρουράς στην Αθήνα Μένυλλος, ανέλαβε να εξοντώσει τους αντιμακεδόνες Αθηναίους. Μαζί του είχε και τον, κακό, ηθοποιό Αρχία που ήταν καταδότης (κάτι σαν δωσίλογος της Κατοχής).

Φτάνοντας στον Πόρο, οι Μακεδόνες περικύκλωσαν τον ναό του Ποσειδώνα. Ο Αρχίας υποσχέθηκε στον Δημοσθένη ότι ο Αντίπατρος θα του χάριζε τη ζωή. «Αρχία, ποτέ δεν με συγκίνησες με την ηθοποιία σου. Ούτε τώρα πρόκειται να με συγκινήσεις με τις υποσχέσεις σου» είπε ο Δημοσθένης. Ο Αρχίας άρχισε να βρίζει και ο Δημοσθένης του είπε: «Τώρα μιλάς σαν αληθινός Μακεδόνας. Πριν έπαιζες θέατρο. Περίμενε μια στιγμή να γράψω στους φίλους μου». Μπήκε στο ναό του Ποσειδώνα και ήπιε το δηλητήριο που είχε στο άκρο του καλαμένιου κονδυλοφόρου του ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή στο δαχτυλίδι που πάντα φορούσε. Ο Δημοσθένης βγήκε απ’ τον ναό τρικλίζοντας κι έπεσε νεκρός (Οκτώβριος 322 π.Χ.). Λίγο πριν πεθάνει είπε στον Αρχία: «Τώρα, Αρχία, μπορείς να παίξεις τον ρόλο του Κρίτωνος στην τραγωδία και να πετάξεις το άταφο σώμα μου. Εγώ βγαίνω απ’ τον ναό όσο είμαι ζωντανός ακόμη για να μην τον μολύνουν. Ο Αντίπατρος και οι Μακεδόνες έκαναν ό, τι μπόρεσαν για να τον βεβηλώσουν».

Σαράντα χρόνια περίπου αργότερα, οι Αθηναίοι του έστησαν χάλκινο ανδριάντα που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Πολύευκτος. Στη βάση του έγραψαν τα εξής: «Είπερ ίσην ρώμην γνώμη, Δημοσθένες είχες ούποτ’ αν Ελλήνων ήρξεν Άρης Μακεδών» («Αν είχες δύναμη σωματική ίση με το φρόνημά σου Δημοσθένη, ποτέ δεν θα κυριαρχούσε στην Ελλάδα ο Μακεδονικός Άρης»).

Κρίσεις για τον Δημοσθένη

Ήδη από την αρχαιότητα, ο Δημοσθένης θεωρείτο κορυφαίος ρήτορας. Διασώθηκαν από το έργο του 61 λόγοι (27 δημόσιοι και 34 ιδιωτικοί), 6 επιστολές κι ένα βιβλίο με 24 προοίμια. Κορυφαίοι λόγοι του θωρούνται ο «Γ’ Φιλιππικός» και ο «Περί στεφάνου». Οι λόγοι του Δημοσθένη χαρακτηρίζονται από ορμητικότητα και δυναμισμό. Δίνουν δε την εντύπωση ότι μπορούν να καταρρίψουν όλα τα επιχειρήματα των αντιπάλων του. Ο Σκωτσέζος φιλόσοφος David Hume (1711-1776) χαρακτηρίζει το ύφος του Δημοσθένη σε σχέση με αυτό του Κικέρωνα ως πιο αγνό και αυστηρό. Τον 19ο αιώνα οι Γερμανοί φιλόλογοι έβλεπαν τον Δημοσθένη ως πρόμαχο της ιδέας της ελευθερίας. Μετά τη δημοσίευση του έργου «Ιστορία του Ελληνισμού» (1836-1849) από τον Johan Gustav Droyzen, η φήμη του άρχισε να περιορίζεται και να θεωρείται φορέας αναχρονιστικού και τοπικιστικού πνεύματος. Πάντως ο Γερμανός φιλόλογος Werner Jaeger (1886-1961) στο βιβλίο του «Δημοσθένης. Η καταγωγή και η ανάπτυξη της πολιτικής του» όμως, τόνισε ότι η άποψη πως ο Δημοσθένης ήταν εχθρός του Πανελλήνιου πνεύματος είναι αστήριχτη και ότι η «πανελλήνια γραμμή» είναι ορατή σε όλα τα έργα του.

Επίλογος

Όποιοι πιστεύουν ότι ο Δημοσθένης αντιπαθούσε τους Μακεδόνες γιατί τους θεωρούσε βάρβαρους ή για κάποιον άλλο παρόμοιο λόγο, κάνουν λάθος. Διαπνεόταν από φλογερό και γνήσιο πάθος και σκοπός του ήταν να ξυπνήσει την αγωνιστική διάθεση στις ψυχές των Αθηναίων της εποχής του. Επιδίωκε να ξαναζήσει η Αθήνα τον «Χρυσούν Αιώνα» του Περικλή και οι Αθηναίοι να γίνουν άξιοι απόγονοι των Σαλαμινομάχων και των Μαραθωνομάχων. Κάτι τέτοιο ήταν όμως ανέφικτο. Διάφοροι δημαγωγοί κυριαρχούσαν πλέον στην πολιτική ζωή της Αθήνας. Αν δούμε συνολικά την αρχαία ελληνική ιστορία, θα διαπιστώσουμε ότι διάφορες πόλεις και περιοχές είχαν κατά καιρούς την ηγεμονία στην Ελλάδα (Αθήνα, Σπάρτη, Θήβα, Μακεδονία, Ήπειρος με τον Πύρρο κ.ά.). Οι διαρκείς συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων, η έλλειψη ικανών ηγετών και η εμπλοκή των Ρωμαίων στα ελληνικά ζητήματα οδήγησαν την υποταγή της Ελλάδας στους Ρωμαίους (146 π.Χ.), όχι όμως και του ελληνικού πνεύματος που παραμένει αθάνατο στο πέρασμα των αιώνων…

ΥΓ. Οι εντυπωσιακές εικόνες του κειμένου, είναι δημιουργίες ξένων καλλιτεχνών. Αποτελεί ντροπή το γεγονός ότι κανένας Έλληνας και καμιά Ελληνίδα δεν απεικόνισαν σε πίνακα κάποιες σκηνές από τη ζωή του μεγαλύτερου αρχαίου Έλληνα ρήτορα.