«H Επανάσταση δεν είναι ένα φρούτο που θα πέσει όταν είναι ώριμο. Πρέπει να κουνήσουμε το δέντρο για να το κάνουμε να πέσει», έλεγε ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα. Η Κούβα κουνήθηκε συθέμελα τη δεκαετία του 1950. Εκτοτε, όμως, βίωσε τη δαιδαλώδη διαδρομή από τον κόσμο της επαναστατικής ουτοπίας στον κόσμο της σκληρής πραγματικότητας. Και αυτή η πραγματικότητα σήμερα έχει τη μορφή μιας οξύτατης οικονομικής κρίσης, με αποτέλεσμα να βγάλει για πρώτη φορά μετά από έξι δεκαετίες τους πολίτες ξανά στους δρόμους και να θέσει το μετά Κάστρο καθεστώς σε κρίση επιβίωσης.

Ιούλιος 1953: Σαντιάγο, Κούβα. Στην πιο γραφική πόλη του νησιού, ο κόσμος έχει κατακλύσει τους δρόμους. Μουσική, φαντασμαγορικές στολές και άφθονο ρούμι δίνουν μια πνοή χαράς σε έναν λαό που έχει βυθιστεί στον φόβο, βλέποντας τη χώρα του να γίνεται βορά στα ξενόφερτα συμφέροντα και το οργανωμένο έγκλημα. Δεν είναι μυστικό ότι πριν από την επανάσταση η Κούβα ήταν το καζίνο και το πορνείο των Αμερικανών.

Μέσα σε εκείνο το κλίμα, ελάχιστοι γνωρίζουν ότι η Επανάσταση έχει μόλις ξεκινήσει. O Φιντέλ Κάστρο, ένας νέος από καλή οικογένεια, δικηγόρος, είχε προσπαθήσει μάταια, μέσω συνταγματικής προσφυγής, να ανατρέψει τον δικτάτορα Φουλχένσιο Μπατίστα. Ετσι, καταφεύγει στον ένοπλο αγώνα. Η πρώτη του επιχείρηση είναι με 160 άνδρες να εισβάλει σε δύο στρατόπεδα για να κλέψουν όπλα. Το σχέδιο όμως αποτυγχάνει.

Αβάνα, Ιανουάριος 1959
Ο Φιντέλ Κάστρο και ο Τσε Γκεβάρα μπαίνουν θριαμβευτές με τον κόσμο
να τους επευφημεί μετά την επικράτηση της Επανάστασης στην Κούβα

Το Κίνημα της 26ης Ιουλίου

Ο Φιντέλ συλλαμβάνεται, οι περισσότεροι σύντροφοί του εκτελούνται. Παρ’ όλα αυτά, η επίθεση στο Μονκάδα, γνωστή ως «Κίνημα της 26ης Ιουλίου», συγκλόνισε τον καταπιεσμένο κουβανικό λαό και σηματοδότησε την απαρχή της πρώτης εξέγερσης στα χρονικά της Λατινικής Αμερικής που θα κατέληγε σε νίκη την Πρωτοχρονιά του 1959. Για τους Κουβανούς που αγωνίστηκαν για την ελευθερία και την ανεξαρτησία τους, πρώτα ενάντια στους Ισπανούς αποικιοκράτες και στη συνέχεια ενάντια στα διορισμένα από την Ουάσινγκτον καθεστώτα, η Πρωτοχρονιά εκείνη ονομάστηκε «Dia del Triunfo de la Revolucion» (Ημέρα Θριάμβου της Επανάστασης).

Η νίκη εκείνη γέμισε ελπίδα και ενθουσιασμό τους λαούς όχι μόνο στη Λατινική Αμερική, αλλά και σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Ο Φιντέλ έγινε σύμβολο του αγώνα των καταπιεσμένων και ο Τσε Γκεβάρα με τον πρόωρο θάνατό του το παγκόσμιο σύμβολο της εξέγερσης και της αυτοθυσίας, ένα ποπ είδωλο, ένας «Χριστός της Επανάστασης».

Ιούλιος 2021: Πέρασαν πάνω από έξι δεκαετίες για να ξαναβγούν οι Κουβανοί στους δρόμους. Αυτή τη φορά απέναντί τους δεν είναι κάποιος αμερικανοκίνητος δικτάτορας, αλλά το καθεστώς που εγκαθίδρυσε και του οποίου ηγήθηκε επί δεκαετίες ο ίδιος άνθρωπος που έφερε σε νικηφόρο πέρας την Επανάσταση, ο Κάστρο.

Δεκάδες χιλιάδες Κουβανοί διαμαρτύρονται για τις ελλείψεις σε τρόφιμα και φάρμακα, για την ακρίβεια στις τιμές των αγαθών, και τις μεγάλες διακοπές στην παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, που έχουν μετατρέψει την καθημερινότητά τους σε Γολγοθά. Οι ελλείψεις φέρνουν ακρίβεια, οι μισθοί παραμένουν καθηλωμένοι, ενώ ο τουρισμός, που ανακούφιζε την κουβανική οικονομία, χτυπήθηκε καίρια από την πανδημία, με αποτέλεσμα η κοινωνική δυσαρέσκεια να χτυπάει κόκκινο.

Πράγματι, η Κούβα ποτέ δεν είχε βρεθεί σε τέτοια κατάσταση. Η πανδημία έπληξε όλες τις χώρες και υγειονομικά και οικονομικά, αλλά η Κούβα ήταν ευάλωτη, με αποτέλεσμα να βρίσκεται σήμερα στο χείλος του γκρεμού. Το ΑΕΠ της μειώθηκε κατά 11%.

Ο πληθωρισμός καλπάζει και οι τιμές αναμένεται να αυξηθούν ακόμα περισσότερο το επόμενο διάστημα. Η μείωση των ταμειακών αποθεμάτων επιδεινώνει την κατάσταση.
Τα κρατικά παντοπωλεία μετά βίας προσφέρουν κάτι. Οι περιορισμοί και η ανεπαρκής αντιμετώπιση της πανδημίας φούντωσαν τις φλόγες της λαϊκής δυσαρέσκειας. Οι διαδηλώσεις ξεκίνησαν από το Σαν Αντόνιο ντε Λος Μπάνος, μια μικρή πόλη 50.000 κατοίκων, περίπου 30 χλμ. από την Αβάνα. Το Διαδίκτυο, αν και βρίσκεται σε εμβρυακή ακόμα φάση στην Κούβα, ήταν το όχημα μέσω του οποίου πυροδοτήθηκε η κοινωνική οργή.

Ο κόσμος κατέκλυσε πολλές πόλεις με συνθήματα όπως «Πατρίδα και ζωή», «Ελευθερία», «Κάτω η δικτατορία!» και «Να φύγουν!». Ενας 36χρονος διαδηλωτής έχασε τη ζωή του στη συνοικία Γουινέρα, στα περίχωρα της Αβάνας. Εκατοντάδες τραυματίστηκαν, κάποιοι παραμένουν αγνοούμενοι και ακόμα περισσότεροι συνελήφθησαν. Η δε κυβέρνηση κάνει εκκλήσεις στους πολίτες να περιφρουρήσουν την Επανάσταση. Παράλληλα, οργανώνονται και φιλοκυβερνητικές διαδηλώσεις, με κίνδυνο η κατάσταση να εκτραπεί σε εμφύλιες συγκρούσεις μεταξύ των πολιτών.
Δύο διαφορετικοί Ιούλιοι. Δύο διαφορετικές εξεγέρσεις. Τι συνέβη, όμως, στο ενδιάμεσο ώστε να φτάσει η Κούβα εδώ που είναι σήμερα; Στη συνείδηση πολλών, η πολυπληθέστερη χώρα της Καραϊβικής είναι ένας επίγειος παράδεισος που έχει ταυτιστεί με το μόνιμο χαμόγελο των κατοίκων της. Τα παράθυρα και οι πόρτες των σπιτιών είναι πάντα ορθάνοιχτα «για να μπαίνει ο ήλιος», όπως λένε οι ντόπιοι.

Ο χρόνος έχει σταματήσει και η χώρα μοιάζει αποκομμένη από τον υπόλοιπο κόσμο. Η φυσική ομορφιά, η Ιστορία της, τα καταγάλανα νερά της, οι λευκόχρυσες αμμουδιές με κοκοφοίνικες, τα φημισμένα κοκτέιλ και τα πούρα δελεάζουν εκατομμύρια τουρίστες που την επισκέπτονται ή ονειρεύονται να την επισκεφτούν σ’ ένα ταξίδι ζωής, όπως έχει αποτυπωθεί στα μυθιστορήματα του Χέμινγουεϊ «Για ποιον χτυπά η καμπάνα» και «Ο γέρος και η θάλασσα», τα οποία γράφτηκαν εξ ολοκλήρου στην έπαυλή του στην Αβάνα.

Ποιος δεν θέλει να απολαύσει στο «La Bodeguita» το μοχίτο του και στο «El Floridita» το ντάκιρι, για το οποίο ακόμα υπάρχει η ιδιόχειρη συνταγή του συγγραφέα. Στην πραγματικότητα, η χώρα δεν είναι ένας παράδεισος, αλλά ένα «diamant en brutο» (διαμάντι στη σκόνη), όπως αναφέρει ο ιδιωματισμός που χρησιμοποιούν συχνά οι ίδιοι οι Κουβανοί.

Αβάνα, Ιούλιος 2021
Καθεστωτική καταστολή κατά διαδηλωτών που έξι δεκαετίες μετά την επικράτηση

της Επανάστασης βγήκαν στους δρόμους φωνάζοντας «Κάτω η δικτατορία»

Επιτεύγματα και αστοχίες

Από το 1959 μέχρι σήμερα άλλαξαν πολλά στην Κούβα και την υπόλοιπη Λατινική Αμερική. Η κληρονομιά του Φιντέλ Κάστρο περιλαμβάνει τόσο επιτεύγματα όσο και αστοχίες. Ακόμα και η Διεθνής Αμνηστία αναγνώρισε «τη σημαντική πρόοδο στο ζήτημα της πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας και στέγασης», όπως επίσης μια «πρωτόγνωρη διάθεση» για την αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού μετά την Επανάσταση. Παρά τις σημαντικές επενδύσεις τόσο στην Παιδεία όσο και στην Υγεία, που κατέστησαν το κουβανέζικο σύστημα υγείας ένα από τα καλύτερα στη Λατινική Αμερική, αλλά και διεθνώς, ο Κάστρο, πιεζόμενος ποικιλοτρόπως και ασφυκτικά από τις ΗΠΑ, οπισθοδρόμησε σε ένα αυταρχικό καθεστώς, στο όνομα της προστασίας της Επανάστασης.
Στο πλαίσιο αυτό άσκησε κατασταλτική πολιτική κατά των πολιτικών του αντιπάλων, τους οποίους θεωρούσε όργανα της Ουάσινγκτον. Κάπου εκεί χάθηκε η ελευθερία του απλού Κουβανού και το καθεστώς διολίσθησε σε μια μορφή ιδιότυπης δικτατορίας.

Παρέμεινε, λοιπόν, μια χώρα δίχως εκλογές, με σημαντικές στρεβλώσεις στην οικονομία, στην πολιτική αλλά και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αν και υπό την επιρροή των Σοβιετικών, το καθεστώς Κάστρο προχώρησε σε κύμα κρατικοποιήσεων, από ένα χρονικό σημείο και έπετα άφησε κάποιον χώρο στη μικρή ιδιωτική πρωτοβουλία. Και βέβαια, οι Κουβανοί δεν έχουν πρόσβαση σε διεθνή τηλεοπτικά κανάλια, βλέπουν μόνο τα κρατικά.

Δεν μπορεί, όμως, να παραβλέψει κανείς το για δεκαετίες ασφυκτικό οικονομικό εμπάργκο των ΗΠΑ εναντίον της Κούβας. Μέχρι το 2013 είχε προκαλέσει ζημιές στην οικονομία του νησιού που αθροιστικά ξεπερνούσαν το 1 τρισ. δολάρια! Πρόκειται για τον σκληρότερο και πιο μακροχρόνιο οικονομικό αποκλεισμό που έχει γνωρίσει η ανθρωπότητα. Αυτή ήταν η απάντηση των ΗΠΑ στον θύλακα αμφισβήτησης της αμερικανικής ηγεμονίας και του καπιταλιστικού συστήματος, που έτυχε να βρίσκεται μιαν ανάσα μακριά από την ακτογραμμή των ΗΠΑ. Τον Δεκέμβριο του 2014 Κούβα και ΗΠΑ αποκατέστησαν τις διπλωματικές τους σχέσεις χάρη και στις προσπάθειες του Ραούλ Κάστρο και του Μπαράκ Ομπάμα. Η επαναπροσέγγιση αυτή δεν μακροημέρευσε λόγω της εκλογής του Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος όχι μόνο επανέφερε την Κούβα στη λίστα των χωρών που υποθάλπουν την τρομοκρατία, αλλά και έλαβε ακόμα πιο σκληρά μέτρα εναντίον της. Οι κυρώσεις περιλάμβαναν και 240 επιπλέον μέτρα, τα οποία, μεταξύ των άλλων, έπληξαν τα πούρα, το ρούμι και τον τουρισμό. Τα μέτρα αυτά συνεχίζουν να ισχύουν και επί κυβέρνησης Μπάιντεν.

Η δεινή σημερινή κατάσταση βρίσκει την Κούβα χωρίς Κάστρο στο τιμόνι της. Ο Φιντέλ πέθανε σε ηλικία 90 ετών το 2016 και ο αδελφός του Ραούλ παρέδωσε τη σκυτάλη της εξουσίας στον Μιγκέλ Ντίας-Κανέλ Μπερμούντες. Είναι σαφές ότι ο νέος πρόεδρος δεν έχει την απήχηση των δύο Κάστρο, οι οποίοι εκτός από αδέλφια ήταν και πρωταγωνιστές της Επανάστασης. Δεν είχε, μάλιστα, προλάβει να γεννηθεί όταν αυτή έλαβε χώρα.

Προέρχεται από τον σκληρό πυρήνα του καθεστώτος. Υπήρξε επικεφαλής τοπικών οργανώσεων του κυβερνώντος κόμματος, κατόπιν υπουργός Ανώτατης Εκπαίδευσης και στη συνέχεια αντιπρόεδρος, από το 2013. Εχει σπουδάσει ηλεκτρονικός μηχανικός, υπηρέτησε για τρία χρόνια σε μονάδα αντιαεροπορικών πυραύλων και είναι εκ των πραγμάτων γραφειοκράτης.
Πρέπει ωστόσο να του αναγνωριστεί ότι κληρονόμησε μια άκρως προβληματική κατάσταση: τα δύο παράλληλα νομίσματα, την όλο και μεγαλύτερη αδυναμία χρηματοδότησης των κοινωνικών παροχών και της δωρεάν υγείας και παιδείας, καθώς και τις αυξανόμενες ανισότητες. Ολα τα παραπάνω οδήγησαν στη σημερινή κατάσταση, η οποία κινδυνεύει να αποσταθεροποιήσει την Κούβα. Η δε πανδημία έπληξε καίρια τη βαριά βιομηχανία της, τον τουρισμό.

Πετρέλαιο τέλος

Το ερώτημα είναι αν θα καταφέρει να υπερβεί την κρίση και να εξασφαλίσει την επιβίωση του καθεστώτος, έστω και με κάποιες μεταρρυθμίσεις, ή αντίθετα θα παρασυρθεί από το ποτάμι της λαϊκής οργής, με αποτέλεσμα την κατάρρευση του καθεστώτος. Τα μέσα που διαθέτει στην πραγματικότητα είναι ελάχιστα, δεδομένου ότι και η Βενεζουέλα, που εξασφάλιζε στην Κούβα δωρεάν ή πάμφθηνο πετρέλαιο, βρίσκεται και αυτή σε πολύ δυσχερή θέση.

Είναι προφανές ότι οι ΗΠΑ εκμεταλλεύονται όπως μπορούν την κατάσταση με σκοπό να εξωθήσουν τα πράγματα και να προκαλέσουν την κατάρρευση του καθεστώτος. Δεν είμαστε στον Ψυχρό Πόλεμο ώστε η Κούβα να αντιπροσωπεύει κάποια απειλή για την αμερικανική εθνική ασφάλεια. Ούτε, εξάλλου, σε ιδεολογικό επίπεδο αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση για άλλες λατινοαμερικάνικες χώρες, όπως συνέβαινε τις δεκαετίες αμέσως μετά την Επανάσταση.

Δεν πρέπει, όμως, να υποτιμάμε το γεγονός ότι η Κούβα διατηρεί έναν ισχυρό πολιτικό συμβολισμό για την αμερικανική εξωτερική πολιτική. Η κατάρρευση του καθεστώτος εκεί θα εισπραχτεί και στις ΗΠΑ και διεθνώς ως αμερικανική νίκη, έστω κι αν το πρακτικό αντίκρισμα μιας τέτοιας νίκης θα είναι μάλλον περιορισμένο. Η Κούβα θα ξαναγίνει αυτό που ήταν πριν από την Επανάσταση, απλά με σύγχρονους όρους.